Ֆիզիոլոգիական փոփոխությունների հետ մեկտեղ սեռահասունացման շրջանում դեռահասների մոտ տեղի են ունենում բազմաթիվ հոգեբանական փոփոխություններ։ Դեռահասության տարիքը մարդու կյանքում համարվում է դժվար և խիստ էական տարիք: Այս տարիքում են դիտվում մի շարք որակական փոփոխություններ, որոնք հիմնված են նախկինում երեխայի ունեցած հետաքրքրությունների, սեփականության, հարաբերությունների նկատմամբ վերաբերմունքի վրա և դիտվում են էական տեղաշարժեր վերոնշյալ ոլորտներում: Անհրաժեշտ է նախապես պատրաստել դեռահասին տվյալ փոփոխություններին, լսել և պատասխանել նրա բոլոր հարցերին:
Այս բոլոր փոփոխությունները մեծապես պայմանավորված են նաև հորմոնալ ոլորտում դիտվող տեղաշարժերով: Հորմոնները կառուցվածքային դեր են խաղում, հասունացման տարիքում օրգանիզմում առաջացնելով մի շարք փոփոխություններ, որոնք վկայում են անձի հասունացման գործընթացի մասին, բացի այդ պայմանավորում են նաև վարքագծային և հոգեբանական մի շարք փոփոխություններ։
Գլխուղեղն արտադրում է մակերիկամների սթրեսային հորմոնը, սեռական հորմոնները և աճի հորմոնը, որն իր հերթին անդրադառնում է գլխուղեղի զարգացման վրա: Հասունացման տարիքում ակտիվանում են արական և իգական սեռական գեղձերը, որոնք սկսում են արագ աճել ու զարգանալ, որի արդյունքում սկսում են արտադրվել մեծ քանակությամբ քիմիական նյութեր: Այս պատճառով է, որ սեռահասունացման շրջանում երիտասարդները սովորում են ինչպես վերլուծել տարբեր իրավիճակներ և պատկերացնել, թե ինչպիսի հետևանքներ կարող են լինել յուրաքանչուր որոշումից հետո: Եվ, քանի որ բացի ֆիզիոլոգիական փոփոխություններից տեղի են ունենում նաև հոգեբանական փոփոխություններ, անհրաժեշտ է նախապես պատրաստել դեռահասին տվյալ փոփոխություններին, լսել և պատասխանել նրա բոլոր հարցերին:
Սեփական արժանապատվության սրված զգացում
Դեռահասության տարիքում անձը սկսում է հանդես գալ իր իրավունքների կիրառման պահանջով, որը ներկայացնում է մեծահասակներին և մեծահասակների հետ իր հարաբերություններն սկսում է կառուցել` ելնելով իր իրավունքների գերակայության տեսանկյունից: Դեռահասի մոտ սկսում է ձևավորվել սեփական արժանապատվության սրված զգացում, նա ինքն իրեն դիտարկում է որպես անձ, ում պետք է հարգել, գնահատել և չզրկել ազատության իր իրավունքից:
Նախկինում ինքնակամ կերպով իրականացվող իր առօրեական դերերի շուրջ դեռահասի մոտ սկսում է ձևավորվել դիմադրություն: Դեռահասը սկսում է դիմակայել բոլոր այն դեպքերում, երբ իր անկախության նկատմամբ, որոշակի հանգամանքներից և գործոններից ելնելով, դրվում են արգելքներ, երբ նրան վերաբերվում են որպես «փոքրիկի», «երեխայի», պաշտպանում են, ուղղորդում, վերահսկում կամ հորդորում են լինել ենթարկվող, սպառնում են տարատեսակ պատժամիջոցներով, երբ իր կարծիքը հաշվի չեն առնում որոշակի իրավիճակներում:
Մարմնի պատկեր
Յուրաքանչյուր մարդ որոշակի պատկերացում ունի իր մարմնի մասին, որը կոչում ենք մարմնի պատկեր։ Տղաների և աղջիկների մարմնի պատկերը ազդում է իրենց զգացմունքների և վարքագծի վրա։ Սեռահասունության շրջանում մարմինը կարող է թվալ շատ տարբեր և դա կարող է առաջացնել բացասական զգացողություններ։ Կարևոր է հիշել, որ բոլորն են այս փուլն անցնում, սա կյանքի մի մասն է, և բոլոր տղաներն ու աղջիկները աճում են իրենց բնական տեմպով։
Սեռահասունության շրջանում երիտասարդները կարող են չսիրել իրենց մարմինը կամ վատ զգալ դրա պատճառով։ Տղաները շատ անգամ անհանգստանում են, որ կարճահասակ են, նիհար կամ իրենց մարմնի մասերը համամասն չեն։ Աղջիկները հաճախ մտահոգվում են, որ չափազանց նիհար կամ գեր են, ունենում են փոքր կամ մեծ կրծքեր կամ մազածածկույթը առավել արտահայտված է։ Սա հատկապես լինում է այն դեպքերում, երբ համեմատում են մոդելների կամ հայտնի մարդկանց նկարների հետ։ Բայց կարևոր է հիշել, որ այն ինչ տեսնում են համացանցում կամ ամսագրերում միշտ չէ, որ համապատասխանում է իրականությանը։
Յուրաքանչյուր մարդ ունի իրեն հատուկ կազմվածքը և եթե դա սահմանված “ստանդարտի” մեջ չի մտնում`չի նշանակում, որ այն տգեղ կամ ոչ ընդունելի է: Անկախ այն բանից դու բարձրահասակ ես, թե ոչ, սպիտակ, թե ավելի մուգ մաշկ ունես, գեր ես, թե նիհար, դու գեղեցիկ ես և ունես անհատականություն: Իսկ տարբեր գովազդային տեսահոլովակներ դիտելիս պետք է իմանալ, որ դրանց մեծամասնությունն իրական չեն և նկարահանվում են, որպեսզի դրանց նկատմամբ ձևավորվի որոշակի պահանջարկ:
Դեռահասների մոտ հասունացումը կարող է երբեմն հանգեցնել ինքնագիտակցության առավել արտահայտվածության, քանի որ նրանց մարմինը սկսում է արագ զարգանալ. հասունացող դեռահասները կարող են նաև դառնալ ավելի անվստահ և կախյալ: Հետևաբար կարող են ունենալ շատ խնդիրներ քաշի հետ կապված. իրենց թվում է, թե իրենք շատ գեր են և սկսում են տարբեր դիետաներ պահել, որպեսզի նիհարեն, որը շատ վտանգավոր կարող է լինել զարգացող, աճող օրգանիզմի համար: Շատ կարևոր է այս ամենի մասին խոսել և բացատրել, թե ինչու է այդպես և որ իրենք ամեն դեպքում միշտ գեղեցիկ են:
Շփոթեցնող զգացումներ
Շատ պատանիներ սեռահասունության շրջանում ունենում են տրամադրության փոփոխություններ։ Մարմնի և զգացմունքների փոփոխությունները կարող են առաջացնել անհանգստություններ և մտահոգություններ, ինչպես նաև հուզական սթրես, երբ նրանց տրամադրությունը փոխվում է արագ և անկանխատեսելի ձևով։ Նրանք կարող են լաց լինել կամ ջղայնանալ ոչ այնքան լուրջ իրավիճակներում։ Նման դեպքերում հաճախ տղաներին և աղջիկներին օգնում է իրենց մտահոգությունները ընկերների, ծնողների և ընտանիքի մյուս անդամների հետ կիսելը։ Շատ անգամ ասվում է, որ հատկապես տղաները չպետք է իրենց զգացմունքները ցույց տան, քանի որ դա «առնական» չէ, սակայն պետք է կոտրել այդ կարծրատիպը և ոչ մեկը չպետք է ամաչի զգացմունքերն արտահայտելուց։
Հորմոնների արտադրության պատճառով հասունացման շրջանում տղաների և աղջիկների մեծ մասը սկսում են մտածել սեռականության և սեռական հարաբերությունների մասին, որը բոլորովին բնական երևույթ է։ Նման մտքերը կարող են առաջացնել ձեռքի ափի քրտնածություն, սրտի արագացած զարկեր և աղեստամոքսային համակարգի գործունեության խանգարումներ: Տղաները կարող են ունենալ էրեկցիաներ, իսկ աղջիկները զգայունություն` սեռական օրգանների շրջանում։
Կարևոր է նշել, որ այս տարիքում տղաները և աղջիկները կարող են հայտնվել դժվար իրավիճակներում և կարիք ունենան սեռական կյանքի մասին որոշումներ կայացնելու։
Հարաբերությունների ստեղծումը
Մեծահասակների հետ մանկական տարիքում դեռահասի ունեցած փոխհարաբերությունների բնույթն այլևս նրա համար դառնում է ոչ ընդունելի, քանի որ, ըստ դեռահասի, այն չի համապատասխանում իր իսկ հասունության վերաբերյալ տրված ինքնագնահատականին:
Այս տարիքում դեռահասի կյանքը պարունակում է բազմաթիվ հակասություններ: Նրանք ձգտում են ճանաչման և գնահատման, սակայն այն չեն ստանում: Այդ իսկ պատճառով ձգտում են շփվել իրենց տարեկից-հասակակիցների հետ, ովքեր ամենամեծ դերն են խաղում նրանց կյանքում: Յուրաքանչյուր դեռահաս ունի որոշակի «լավագույն ընկերներ», ուզում է ունենալ դրական մթնոլորտով հագեցած տուն և ընտանիք, իսկ դպրոցական հարցերում ունենալ ընկերական պահվածք ունեցող ծնող:
Սեռահասունացման շրջանում զարգանում են անկախության դրսևորումներ: Երիտասարդներն սկսում են ավելի շատ ճանաչվել իրենց շրջապատի մարդկանց, մանավանդ իրենց նույն տարիքի հասակակիցների կողմից։ Նրանք կարող են ավելի շատ ընկերանալ մարդկանց հետ և մտերիմ հարաբերություններ ունենալ։ Ընտանիքի անդամների հետ հարաբերությունները կարող են փոխվել ավելի շատ անկախություն դրսևորելու պատճառով։ Սա նորմալ է, բայց դեռ պետք է հարգել և լսել ծնողների կամ այլ խնամակալների խորհուրդները, ովքեր կօգնեն դեռահասներին` ճիշտ կառուցել կյանքի հետագա ուղին:
Կարևոր է նաև պատրաստել դեռահասին հիգիենայի ճիշտ և ինքնուրույն իրականացնելու կանոններին` ինչից կարելի է օգտվել, ինչից պետք է խուսափել: Ստորև ներկայացնում ենք մի քանի խորհուրդներ՝
- Մազերի խնամք – քանի որ դեռահասության փուլում ակտիվանում են սեռական հորմոնները, տվյալ հորմոնների ազդեցության շնորհիվ տեղի են ունենում մի շարք փոփոխություններ: Այդ փոփոխություններից են, օրինակ մաշկի առավել յուղոտությունը: Կարևոր է մազերը լվանալիս հաշվի առնել մազերի յուղոտվածության աստիճանը և ընտրել ճիշտ օճառ կամ շամպուն: Սանրել մազերը և սանրն ամեն անգամ լվանալ հատուկ հեղուկով և ազատել մազերից: Մազերը հարկավոր է լվանալ առնվազն շաբաթը մեկ անգամ:
- Ականջների խնամք – Ականջները հարկավոր է լվանալ ամեն լողանալու ժամանակ կամ լվացվելիս: Լողանալուց հետո անհրաժեշտ է ականջները բամբակով չորացնել և բացի բամբակից ուրիշ ոչինչ չօգտագործել:
- Աչքերի խնամք – Եթե աչքերը լավ չեն տեսնում, անպայման պետք է դիմել ակնաբուժի, որպեսզի նշանակվեն ճիշտ ակնոցներ: Հարկավոր է վատ տեսնելու դեպքում զգուշացնել ուսուցչին, որպեսզի գրատախտակին մոտ նստեցնի: Ակնոցներ կրելիս շատ հաճախ երեխաները բարդութավորվում են, առավել ևս, եթե դպրոցում կամ դրսում որոշակի մեկնաբանություններ են լսում դրա վերաբերյալ: Կարևոր է խոսել երեխայի հետ, բացատրել` ինչու է կարևոր կրել ակնոցներ և խոսել, թե ինչու են հաճախ մարդիկ նման դեպքերում խտրականության ենթարկում ուրիշներին:
- Դեմքի խնամք – Շատ հաճախ դեռահասության ընթացքում դեմքի յուղոտվածության բարձրացման պատճառով դեմքի վրա հայտնվում են կորյակներ, որոնց պետք չէ ձեռք տալ, պոկել կամ ճզմել, քանի որ տվյալ դեպքում իրավիճակն ավելի կբարդանա և հետքեր կմնան: Հարկավոր է ամեն օր մեկ անգամ լվանալ դեմքը և ձեռք չտալ, քանի որ բակտերիաները ձեռքերից կփոխացվեն մաշկին:
- Ատամների խնամք – Ատամների խնամքի ժամանակ պետք է ամեն ինչ անել, որպեսզի խուսափեք կարիեսից, ընտրել ճիշտ խոզանակ, փոխել խոզանակն ամեն երեք ամիսը մեկ անգամ, ընտրել միջին չափի փափկության խոզանակ, օրը երկու անգամ լվանալ ատամները, յուրաքանչյուր խոզանակման ժամանակ խոզանակել մոտ երկու-երեք րոպե, անպայման լվանալ նաև լեզուն, քանի որ հիմնական բակտերիաները հավաքվում են լեզվի վրա և ամեն օր պետք է դրանք հեռացնել: Ատամները լվանալուց հետո անհրաժեշտ է թելով մաքրել դրանք: Եթե ատամների հետ խնդիրներ կան, անպայման պետք է դիմել ատամնաբուժի, չհետաձգել և լավ կլինի երեխային նախապես պատրաստել, թե ինչ միջամտություններ են իրեն սպասվում: Շատ հաճախ երեխաների մոտ լինում են խնդիրներ ատամնաշարի հետ կապված և անհրաժեշտություն է առաջանում ատամներին տեղադրել «բռեկետներ» և շատ երեխաներ սկսում են բարդութավորել այդ իրավիճակից: Կրկին անհրաժեշտ է խոսել, թե ինչու է կարևոր «բռեկետներ» կրելը:
- Քրտնարտադրության խնդիրներ – Սեռական հորմոնների ակտիվացման ժամանակ սկսում է ուժեղանալ քրտնարտադրությունը և կարևորվում է տհաճ հոտից պաշտպանումը: Կարևոր է ընտրել ճիշտ միջոց, այնպիսի տարբերակ, որի կիրառման դեպքում կպահպանվի քրտնարտադրությունը, սակայն կձերբազատի տհաճ հոտից, օրինակ դեզոդորանտ: Պետք է զերծ մնալ հակաքրտնեցնող միջոցներից, անտիպերսպիրանտներից, քանի որ դրանք չեն թողնում, որպեսզի դեռահասը քրտնի, որը վատ է և անբնական: Այն թույլ չի տալիս դուրս բերելու քրտինքը, որի հետ օրգանիզմից դուրս է բերվում վնասակար հատկությամբ օժտված թունավոր նյութերը`տոքսինները: Կարևոր է ամեն օր լվանալ թևատակերը, չորացնել և քսել դեզոդորանտ կամ ոչինչ չօգտագործել, երբեք չի կարելի քրտնած վիճակում քսել, քանի որ դա ավելի կուժեղացնի և կգրգռի տհաճ հոտը:
- Ոտքերի խնամք – Ամեն օր լվանալ ոտքերը և լավ չորացնել, չորացնել նաև ոտքերի մատերի արանքները: Ընտրել հարմար և շնչող կոշիկ, ոչ բարձր կրունկներով:
- Կրծքեր – Սեռական հասունացման ժամանակ սկսում են նաև մեծանալ և փոխվել կրծքերը և յուրաքանչյուրի մոտ դա լինում է անհատական, մեկի մոտ կրծքագեղձերը մեծ են, մյուսների մոտ՝ փոքր: Տարիքից ելնելով`աղջիկները ցանկություն են հայտնում կրել կրծքալներ: Եթե որոշում եք կայացրել կրծքալ կրել, ապա անհրաժեշտ է ընտրել հնարավորինս անվտանգ տեսակ: Կրծքալը պետք է լինի բամբակյա և առանց ներսի փայտիկների, որոնք ձգում են կուրծքը և պարբերաբար կրծքերը պահում կաղապարի մեջ: Եթե, այնուամենայնիվ, ընտրել եք փայտիկներով կրծքալ, ապա հիշեք, որ կրծքալից փայտիկների դուրս գալու պարագայում հարկ չկա նորից դրանք տեղադրեք ներս, քանի որ միևնույնն է`դրանք դուրս են գալու և սեղմելու են կուրծքը: Պետք է հիշել, որ կրծքալ ընտրելիս անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել կրծքալի և կրծքագեղձի ճիշտ չափին, հակառակ դեպքում կարող են առաջանալ առողջական խնդիրներ: Կարևոր է նաև սովորեցնել, որ ամբողջ օրը կրծքալ կրելը կրծքերի առողջության համար լավ տարբերակ չէ, ընտրեք ժամեր, երբ կկարողանաք հանել այն և հանգստանալ, առավել ևս հանեք կրծկալը քնելու ժամանակ:
- Մազերի հեռացում – Յուրաքանչյուր մարդ ընտրում է իրեն հարմար մազահեռացման տարբերակը և մարդիկ կան, ովքեր անհարմարավետություն են զգում մազերը հեռացնել և դա լիովին բնական պրոցես է, ուղղակի մազահեռացման տարբերակից օգտվելու համար հարկ է հիշել, որ անհրաժեշտ է զերծ մնալ լազերային էպիլյացիայից, քանի որ տվյալ ճառագայթների ծագումնաբանությունը դեռևս ապացուցված և պարզաբանված չէ: Պետք է օգտվել մաշկին ամենահարմար և ընդունելի տարբերակից՝ ոմանք հարմարվում են մազերը սափրելուն, մյուսները` այլ տեսակի մազահեռացման: Ցայլքի շրջանի մազերը ևս առավել կոկիկ դարձնելու նպատակով կարող եք կտրատել, բայց ոչ ամբողջովին հեռացնել, քանի որ տվյալ հատվածի մազերը նաև պաշտպանական ֆունկցիա են կատարում: Անհրաժեշտ է հիշել, որ յուրաքանչյուր մազ հենց այնպես չի առաջանում մարմնի հատվածներին, ուղղակի կարևոր է հասկանալ, թե յուրաքանչյուր մարդ ինչպես է իրեն ավելի հարմարավետ զգում:
- Հասակ և քաշ – Յուրաքանչյուր մարդ ունի իրեն հատուկ կազմվածքը և եթե այն սահմանված «ստանդարտի» մեջ չի մտնում, ապա դա դեռևս չի նշանակում, որ այն տգեղ է կամ ոչ ընդունելի: Անկախ այն հանգամանքից` տվյալ անձը բարձրահասակ է, թե ոչ, սպիտակամաշկ է, թե ավելի մուգ մաշկով, գեր է, թե նիհար, նա գեղեցիկ է և ունի իրեն բնորոշ անհատականությունը: Իսկ եթե անձը դիտում է տարբեր տեսահոլովակներ, պետք է իմանա, որ դրանց մեծամասնությունն իրական չէ և նկարահանվում են, որպեսզի դու սկսես նմանակել իրենց: Դեռահասները կարող են ունենալ շատ խնդիրներ քաշի հետ կապված, իրենց թվում է, թե իրենք շատ գեր են և սկսում են տարբեր դիետաներ պահել, որպեսզի նիհարեն, որը շատ վտանգավոր է զարգացող, աճող օրգանիզմի համար: Շատ կարևոր է այս ամենի մասին խոսել և բացատրել:
- Սննդակարգ – Շատ կարևոր է դեռահասներին բացատրել, թե ինչու է անհրաժեշտ ճիշտ սնվելը և ինչ է այն իրենից ներկայացնում, ինչու է կարևոր ռեժիմով սնվելը և ինչով են վտանգավոր դիետաները: Կարևոր է իմանալ, որ գոյություն ունեն սննդի հետ կապված խնդիրներ՝ բուլիմիա և անորեքսիա: Անորեքսիան այն երևույթն է, երբ մարդուն թվում է, թե ինքը շատ գեր է և ընդհանրապես հրաժարվում է սննդից կամ ուտելուց հետո արհեստականորեն փսխում է առաջացնում, իսկ բուլիմիան այն երևույթն է, երբ անձը սթրեսի արդյունքում սկսում է չափից ավելի սնվել կամ այնպիսի բաներ ուտել, որոնք ուտելու ենթակա չեն: Հարկավոր է ճանաչել տվյալ խնդիրների նշանները և կանխարգելել:
- Սեռական ցանկություն – Սեռական հասունացման ընթացքում, թե’ տղաների, թե’ աղջիկների մոտ կարող է արթնանալ սեռական ցանկություն, որը միանգամայն բնական երևույթ է:
- Սեռական հասունացում – Այս ընթացքում աղջիկների մոտ սկսվում է դաշտանային ցիկլը, որին պարտադիր պետք է նախապես պատրաստված լինեն բոլոր դեռահաս աղջիկները: Պետք է բացատրել` ինչ է դաշտանային ցիկլը, ինչպես է ընթանում, բացատրել, որ դա հիվանդություն չէ, այլ զարգացման բնականոն ընթացք է, խոսել նաև, որ ոչ բոլոր աղջիկները կարող են ունենալ դաշտանային ցիկլ: Տղաների հետ պետք է խոսել սերմնաժայթքման մասին, ինչպես և ինչու է այն տեղի ունենում, որպեսզի, երբ սկսվի այդ ընթացքը նրանք լինեն պատրաստված և տեղեկացված: Պետք է նախապատրաստել դեռահասին, որ սկզբնական շրջանում դաշտանը կարող է լինել անկանոն և հետո նոր կարգավորվել: Պետք է ընտրել միջադիրի տեսակը կամ օգտվել տամպոններից:
